ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਨਦਾਤੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ, ਕਣਕ-ਚਾਵਲ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਪਰਾਲੀ ਸਾ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਨਦਾਤੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ, ਕਣਕ-ਚਾਵਲ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ, ਝੋਨੇ ਦੀ ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਖੇਤ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀ ਅਪਣਾ ਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਧੇਰੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਸਾਨ ਗੁਰਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ, ਜਿਸਨੇ ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਗੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਨਤਾ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਇੱਕ ਮਾਣਯੋਗ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੇਸ਼ਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭਿਆ।
ਸੰਭਾਲਵੀਂ ਖੇਤੀ: ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ
ਸੰਭਾਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ, ਠੰਢ, ਬਾਰਿਸ਼, ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟ-ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢਾਂਚਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੌਲੀਹਾਊਸ ਜਾਂ ਨੈੱਟ ਹਾਊਸ, ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਢਾਂਚੇ ਇੱਕ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸੁਧਾਰੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਖੇਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕਈ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ:
ਬਿਹਤਰ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ: ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਮਾਹੌਲ ‘ਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਖੇਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਕੀਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪੈਦਾਵਾਰ: ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇ-ਮੌਸਮੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੇ-ਮੌਸਮੀ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਫੁੱਲ।
ਕੀਟ-ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ: ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੀਟ-ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਲਾਭ ਵੱਧਦੇ ਹਨ।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ: ਸੰਭਾਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ‘ਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਡ੍ਰਿੱਪ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਸਿੱਧਾ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਘਟ ਰਹੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਲ ਹੈ।
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਖਾਦ
ਗੁਰਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਪਰਾਲੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕੇ, ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ‘ਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਕਨੀਕ ਅਪਣਾਈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਬਸਿਡੀ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ੀਰੋ ਟਿੱਲ ਡਰਿੱਲ ਅਤੇ ਮਲਚਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।
- ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ‘ਚ ਸੁਧਾਰ: ਪਰਾਲੀ ਖਾਦ ਬਣ ਕੇ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਖਾਦ ਦੀ ਬੱਚਤ: ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਨਮੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
- ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ: ਪਰਾਲੀ ਨਾ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਧੂੰਏਂ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜੈਵਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ
ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਾਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਹੋਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉੱਨਤ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ‘ਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਵੀਨਤਾ ਉਸਦੀ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਅਤੇ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਗੋਬਰ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ:
ਖਾਦ ਉਤਪਾਦਨ: ਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਲਿਆ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੀ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਊਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ: ਇਸ ਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਖੇਤ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਊਰਜਾ (ਬਾਇਓ-ਗੈਸ) ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਾਗਤ ਹੋਰ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਇਸ ਤਕਨੀਕੀ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ IARI ਪੂਸਾ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ IIWBR ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਵੀ ਉਸਦੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਏ ਹਨ।
ਗੁਰਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ 2024 ‘ਚ ਪੂਸਾ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਫਾਰਮਰ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੂੰ IIWBR ਕਰਨਾਲ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ
ਗੁਰਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਲਈ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਭਵਿੱਖ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੈ। ਉਹ ਅੱਜ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ‘ਚ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੱਖੀ ਹੋਣਾ ਹੈ।
ਸੰਭਾਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ:
ਗੁਰਿੰਦਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨ ਉਸਦੇ ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ। ਉਸਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਹੀ ਤਕਨੀਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਫਲ ਹੱਲ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਇੱਕ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
COMMENTS