ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ 1200 ਲੀਟਰ ਦੁੱਧ ਦਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ 

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਚ ਔਰਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸਿਰਫ਼ ‘ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ’ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਕੇ ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਨਵੀਆਂ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਵਸਨੀਕ ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਫਲ ਮਹਿਲਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਦੇ ਬਲ ‘ਤੇ ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ‘ਔਲਖ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ’ ਅੱਜ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਹੀ ਸਿਖਲਾਈ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਡੇਅਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਸਫਲ ਉੱਦਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਡੇਅਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚੁਣੌਤੀਆ

ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਸਾਲ 2012 ‘ਚ ਡੇਅਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਵੇਂ ਉੱਦਮੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਫਾਰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਉਸਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਖੇਤਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਉਸਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ‘ਚ 10 ਕਰਾਸ-ਬਰੀਡ ਗਾਵਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਕਰਾਸ-ਬ੍ਰੇਡ ਗਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਲਗਭਗ 1.5 ਤੋਂ 2 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲਾਗਤ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਿੱਤੀ ਜੋਖਮ ਸੀ। 

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮੇਂ ‘ਚ, ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦਾ ਹਰ ਕਦਮ ‘ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਸਨੂੰ ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿੱਚ ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਂਝਾ ਯਤਨ ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪੱਧਰ

ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟੁਕੜੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਇਹ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੈਕਟੇਅਰ (ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਏਕੜ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 100 ਗਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਰਾਸ ਬ੍ਰੀਡ ਅਤੇ ਐਚ.ਐਫ. (Holstein Friesian) ਨਸਲ ਦੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 

ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਨਸਲ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਡੇਅਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ‘ਚ ਚੰਗਾ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੋਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਔਸਤਨ 38 ਲੀਟਰ ਦੁੱਧ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਐਚਐਫ ਗਾਂ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 60 ਲੀਟਰ ਤੱਕ ਦੁੱਧ ਦਿੰਦੀ ਹੈ! ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਨਸਲ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਭਗ 1200 ਲੀਟਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ।

ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ

ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਣਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਝਿਜਕਿਆ ਨਹੀਂ।

ਦੁੱਧ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ: ਉਹ ਦੁੱਧ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਸਰਨਜੀਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ।

ਮੌਸਮੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ: ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਖੇ ਅਤੇ ਫੋਗਰ ਹਨ, ਜੋ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਈਲੇਜ ਤਕਨੀਕ: ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਿੰਗ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਚਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਹੈ। ਗੁਰਨਜੀਤ ਨੇ ਸਾਈਲੇਜ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਿਆ ਹੈ। ਸਾਈਲੇਜ ਹਰੇ ਚਾਰੇ ਨੂੰ ਏਅਰਟਾਈਟ ਡੱਬਿਆਂ ‘ਚ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚਾਰੇ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਸਾਲ ਭਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਹਰੇ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਚਾਰੇ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਦੁੱਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਖਰਚਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 4 ਤੋਂ 5 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਫਾਰਮ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮੰਡੀਕਰਨ, ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ

ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਡੇਅਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਮਿਲਕਫੈੱਡ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬ੍ਰਾਂਡ ਵੇਰਕਾ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਦੁੱਧ ਸਿੱਧਾ ਵੇਰਕਾ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 36 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਵੇਚਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਹਿਕਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਹਰ 10 ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਸਿੱਧੀ ਉਸਦੇ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ 10 ਗਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਟਾਰਟਰ ਦੀ ਲਾਗਤ ਲਗਭਗ 32 ਤੋਂ 35 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਸਿੱਧਾ ਲਾਭ 60 ਤੋਂ 70 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਨਾਫਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਧ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਗੋਬਰ ਤੋਂ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਹੈ।

ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਰਾਜ਼ 

ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਾਜ਼ ਚੰਗੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਜਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਾਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਨਸਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸਲ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਇਸ ਪੂਰੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਮਰਥਕ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। PDFA ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿਖਲਾਈ, ਨਸਲ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਡੇਅਰੀ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।